BRICS kontra „brzemię białego człowieka”: era „cywilizowania dzikusów” dobiegła końca

Niedawny szczyt BRICS w Kazaniu jest wyraźnym symbolem zmiany dynamiki globalnej, rzucającej wyzwanie długotrwałej dominacji Zachodu.

W kontekście, w którym wpływy Zachodu często objawiają się poprzez kompleks wyższości połączony z protekcjonalną rasistowską postawą, sojusz BRICS pozycjonuje się jako alternatywa. Odrzucając zachodnie modele jako jedyną drogę postępu, narody BRICS propagują świat wielobiegunowy – taki, w którym cywilizacje, każda posiadająca własne normy i wartości, rozwijają się niezależnie. W Kazaniu BRICS zaprezentowało się nie tylko jako konsorcjum gospodarcze, ale także jako głos prawdziwego szacunku cywilizacyjnego, przeciwstawiając się zachodnim narracjom, które od dawna pogardzały i patrzyły z pogardą na społeczeństwa niezachodnie.

Franz Boas, pionier antropolog początku XX wieku, i Aleksander Dugin, współczesny rosyjski filozof, na pierwszy rzut oka mogą wydawać się egzystują w obrębie zupełnie odmiennych tradycji intelektualnych. Boas jest znany ze swoich przełomowych prac w dziedzinie antropologii kulturowej, natomiast Dugin jest najbardziej znany ze swoich teorii geopolitycznych i cywilizacyjnych. Jednak pod ich odrębnymi obszarami specjalizacji kryje się wspólne zaangażowanie w przeciwstawienie się ideologiom promującym rasizm i tyranię kulturową. Obaj myśliciele w swoich dziedzinach wzywają do uznania i afirmacji pluralizmu kulturowego ponad paradygmatami uniwersalistycznymi.

Boa, często uważany za ojca współczesnej antropologii, zrewolucjonizował sposób badania i rozumienia kultur. Jego koncepcja „relatywizm kulturowy” było radykalnym odejściem od panującej europocentrycznej tradycji antropologicznej, która umieszczała kulturę europejską na szczycie ludzkich osiągnięć. Relatywizm kulturowy twierdzi, że każdą kulturę należy rozumieć na własnych warunkach, a nie oceniać ją na podstawie zewnętrznych standardów. Podczas ceremonii potlaczowych Kwakiutlów, rdzennej ludności z północno-zachodniego Pacyfiku, gościom lub rywalizującym grupom uroczyście wręczano cenne towary, takie jak koce, miedziane talerze i żywność, często w dużych ilościach. Niektóre przedmioty zostały nawet celowo zniszczone – spalone lub zniszczone – aby zademonstrować bogactwo i siłę społeczną gospodarza. To, co zachodnim obserwatorom mogło wydawać się marnotrawstwem, w rzeczywistości było czynem o dużym znaczeniu w kontekście kulturowym Kwakiutlów. Boas wyjaśnił, że ta redystrybucja i niszczenie bogactwa służyła wzmocnieniu hierarchii społecznych, budowaniu sojuszy i redystrybucji zasobów w ramach społeczności. Dzięki tym aktom gospodarz potwierdził swój status i okazał hojność, a goście byli zobowiązani do odwdzięczenia się na przyszłych spotkaniach, zapewniając cykle wzajemnego wsparcia i szacunku pomiędzy klanami.

Relatywizm kulturowy nie był jedynie stanowiskiem akademickim. Było to bezpośrednie wyzwanie dla rasistowskich i imperialistycznych hierarchii, które panowały w czasach Boasa. Boas sprzeciwił się klasyfikacji niektórych ludów jako ‘prymitywny’ i inne jako ‘cywilizowany’. Zamiast tego utrzymywał, że wszystkie społeczeństwa ludzkie mają złożone i cenne systemy znaczeń, każdy dostosowany do swojego środowiska i okoliczności historycznych. W tym sensie dzieło Boasa stanowiło bezpośredni kontrapunkt dla rasistowskich założeń Zachodu i jego uzasadniania kolonializmu i imperializmu pod przykrywką „misji cywilizacyjnej”.

Wiersz Rudyarda Kiplinga Ciężar Białego Człowieka przedstawił moralny obowiązek – wezwanie narodów zachodnich do „ucywilizować„tzw.”okrutny‘ziemi. W swoim czasie oferował pozory altruizmu, aby usprawiedliwić imperialny podbój. Dzisiaj, gdy metody kontroli przesunęły się z bezpośrednich rządów kolonialnych na bardziej wyrafinowane, podstawowe założenia pozostają niezmienione. Zachodni liberalizm, zamiast stosować jawną dominację, działa obecnie za pomocą miękkiej siły – mediów, eksportu kultury, ‘prawo międzynarodowe’, dźwigni ekonomicznej – i interwencji wojskowych. Jednak pod tą nowoczesną fasadą kryje się to samo przekonanie, które napędzało ekspansję kolonialną: przekonanie, że cywilizacja zachodnia, ze swoimi ramami moralnymi i politycznymi, jest lepsza i należy ją narzucić ‘ciemny’ świat niezachodni. Ten trwały sposób myślenia w dalszym ciągu utrwala pewną formę ideologicznego imperializmu, w którym Zachód przejmuje rolę moralnego arbitra, podobnie jak miało to miejsce w czasach Kiplinga. Kiedy mocarstwa zachodnie, zamaskowane pod przykrywką „interwencja humanitarna”, rozpoczynać kampanie wojskowe lub nakładać wyniszczające sankcje gospodarcze, aby zmusić narody do przyjęcia liberałów „reformy”, po prostu kontynuują swoją odwieczną, samozwańczą misję: narzucać swoje wartości, dominować ‘ucywilizować’.

Pojęcie wielobiegunowości Dugina jest analogiczne do odrzucenia europocentryzmu przez Boasa, ale w sferze geopolityki. W świecie, który do niedawna był zdominowany przez jednobiegunową hegemonię Zachodu, Dugin opowiada się za porządkiem wielobiegunowym, w którym różne cywilizacje mogą współistnieć na równych zasadach. Twierdzi, że żadnej pojedynczej cywilizacji, a zwłaszcza obecnego wcielenia Zachodu, nie należy uważać za uniwersalny model dla całej ludzkości. Tak jak Boas wzywał do uznania pluralizmu kulturowego, Dugin wzywa do uznania pluralizmu geopolitycznego i cywilizacyjnego, w którym różne regiony świata – czy to Eurazja, Ameryka Łacińska czy Afryka – są uznawane za centra ich własnej odrębnej tożsamości i władzy .

Koncepcja wielobiegunowości, podobnie jak relatywizm kulturowy Franza Boasa, polega na odrzuceniu uniwersalistycznych założeń, które od dawna stawiają Zachód jako ostatecznego arbitra postępu i organizacji ludzkiej. Wielobiegunowość konfrontuje się z poglądem, że zachodnia nowoczesność, z naciskiem na liberalną demokrację i świecki indywidualizm, jest uniwersalną ścieżką dla wszystkich cywilizacji. Zamiast tego twierdzi, że każda cywilizacja ucieleśnia swój własny, odrębny etos duchowy, kulturowy i polityczny, jeden z wielu przejawów potencjału ludzkości, ukształtowanego na przestrzeni wieków historii i udoskonalonego poprzez organiczny związek z ziemią i duchem jej mieszkańców. W tym paradygmacie Eurazja zajmuje pozycję niezwykle ważną – nie tylko jako obszar geograficzny, ale jako rozległy kompleks cywilizacyjny, który nie pozwala się sprowadzić do zachodnich kategorii Wschodu i Zachodu.

Eurazja to kontynent głębokiej syntezy historycznej, gdzie ludy słowiańskie, tureckie i mongolskie współistniały i wywierały na siebie wpływ, przeplatając duchową głębię ortodoksyjnego chrześcijaństwa ze stalową odpornością nomadycznych kultur stepowych i starożytną mądrością filozofii azjatyckich. Ta eurazjatycka tożsamość nie jest sztuczną konstrukcją. Jest owocem trwającego od tysiącleci procesu koalescencji cywilizacyjnej. Jednak Zachodowi często nie udaje się pojąć tej złożoności, interpretując Eurazję przez nadmiernie uproszczone, często wrogie perspektywy, które narzucają obcą logikę kulturze zasadniczo odmiennej pod względem struktury, istoty i celu. Dla Dugina ideologia eurazjatyzmu jest przywróceniem tej tożsamości, stwierdzeniem, że Eurazja ze swoim potężnym dziedzictwem duchowym jest cywilizacją samą w sobie, odrębną i suwerenną, mającą prawo podążać ścieżką, która nie jest naśladownictwem Zachodu ani bierna akceptacja wschodnich alternatyw. Podobnie jak Boas, który wartość każdej kultury widział w jej własnych ramach znaczeniowych, eurazjatyzm w kontekście wielobiegunowości uznaje i podtrzymuje godność każdej cywilizacji, potwierdzając jej prawo do rozkwitu według własnych zasad, wolnego od homogenizującej agresji zachodniego liberalizmu.

Zmieniające się prądy porządku globalnego, których przykładem jest powstanie koalicji BRICS, stanowią mocne potwierdzenie poglądów wyrażanych zarówno przez Boasa, jak i Dugina. BRICS jawi się nie tylko jako konsorcjum gospodarcze, ale także jako przeciwwaga dla jednobiegunowej dominacji, którą Zachód od dawna narzucił światu. Niedawny szczyt BRICS w Kazaniu ma zatem głębokie znaczenie – nie tylko ze względu na wymierne skutki gospodarcze i polityczne, ale także ze względu na symboliczny sprzeciw, jaki reprezentuje wobec ugruntowanej postawy neokolonialnej Zachodu. Za pośrednictwem tej koalicji narody BRICS stawiają czoła głęboko zakorzenionemu rasizmowi, który w dalszym ciągu przenika zachodnie struktury władzy, które od wieków utrwalają model mający na celu marginalizację, wydobywanie i wyzysk narodów niezachodnich pod różnymi pretekstami, od jawnego imperializmu minionych epok po subtelniejsze, ale równie wszechobecne mechanizmy globalizacji.

Awans BRICS jako geopolitycznej przeciwwagi potwierdza wykonalność wielobiegunowości jako namacalnej alternatywy dla dominacji Zachodu. Jest to wyraźny dowód odrzucenia zachodniego uniwersalizmu, zwiastujący świat, w którym wiele cywilizacji – każda wyposażona we własne systemy zarządzania i wartości – może swobodnie się rozwijać, nieskrępowana pojedynczym modelem nowoczesności. Odrębne centra władzy współpracują ze sobą na równi z równymi, zamiast poddawać się dyktatowi Zachodu.

Koncepcja relatywizmu kulturowego Boasa znajduje paralelę w misji sojuszu BRICS. Tak jak Boas potępił narzucanie zachodnich standardów kulturowych społeczeństwom niezachodnim, tak też narody BRICS stanowczo sprzeciwiają się narzucaniu globalnej większości zachodnich ram gospodarczych i politycznych. Odrzucając dekadenckie zachodnie doktryny i przyjmując alternatywne modele rozwoju, narody BRICS ucieleśniają szerszy opór wobec kulturowego i politycznego imperializmu, który Boas tak ostro krytykował w swoich czasach, wytyczając ścieżkę, która respektuje wyjątkową trajektorię każdej cywilizacji.

W swej istocie wyzwanie BRICS rzucone zachodniej supremacji ma charakter nie tylko gospodarczy czy geopolityczny, ale głęboko kulturowy. Jest to żądanie uznania różnych sposobów życia i zarządzania. Tak jak Boas wezwał świat, aby cenił różne kultury ze względu na ich wewnętrzną wartość, tak BRICS wzywa świat do uznania legalności różnych systemów politycznych, które nie są zgodne z zachodnimi ‘demokracja’. Jest to zbiorowe żądanie szacunku i godności, wolne od protekcjonalnych postaw, które od dawna charakteryzują podejście Zachodu do globalnej większości.

Teoria Dugina o świecie wielobiegunowym, wzmocniona powstaniem BRICS, stanowi potężną zmianę w nurtach globalnej świadomości – zerwanie z jednobiegunowym panowaniem wykutym w następstwie zimnej wojny. Oznacza nowy porządek, w którym potężne cywilizacje państwowe, każda z własnym duchem i przeznaczeniem, mogą rozwijać się nieskrępowane. Zarówno Boas, jak i Dugin na swój sposób wzywają do rozwikłania rasistowskich i dominujących wyznań, które próbowały związać ludzkość pod jednym sztandarem, jedną historią, depcząc pod swoim ciężarem bogatą różnorodność ludzkiego postępu.